Ebu Hanefi’nin Şehadet Yıldönümü

Genel rivayetlere dayanarak miladi takvime göre bu gün(06-Mayıs)İmam Ebu Hanefi(rah.a.)"in şahadet yıl dönümü

İmam-ı Azam Ebu Hanefi bütün zorlamalara rağmen zalim Abbasi hükümeti adına çalışmayı reddetmiş ve Ehl-i Beyt taraftarı olmaktan vazgeçmeyip Abbasi sultanı Ebu Cafer Mansur tarafından zindanda yapılan işkencelerle şehid olmuştur. ....

Bu gün İmam Ebu Hanefi(rah.a.)"in şahadet yıl dönümü. Birçok Hanefi mezhebine mensub müslümanın İmam"ın şehid olduğundan haberi bile yok....

EBU HANIFE (80/150 - 700/767)
İmam Âzam (büyük Imam) lâkabıyla bilinen, Ebû Hanife künyesiyle meshur Numân b. Sâbit b. Zevta (Zûta) mutlak müctehid ve fıkıhta Hanefi mezhebinin imamı.
Ebû Hanife, Kûfe’de hicrî 80 yılında doğdu. Numân ve ailesinin Arap olmadığı kesindir; onun Farisi veya Türk olduğu seklinde değişik görüşler vardır(Genel görüş Farisi olduğu yönündedir). Dedesi Zûta, Teym b. Sa’lebeogullari kabilesinin âzatlısı olup, Hz. Ali zamanında Kâbil’den Kûfe’ye gelerek; orada yerleşti. Zûta’nin oglu Sâbit de Kûfe’de ipek ve yün kumaş ticaretiyle uğraştı. İslâm’ın hâkim olduğu bir ortamda yetişen Numân b. Sâbit küçük yasta Kur’ân-i Kerîm’i hifzetti. Kirâati, yedi kurrâdan biri olarak tanınan İmam Âsım’dan aldığı rivâyet edilir (Ibn Hacer Heytemî, Hayratu’l Hisan, 265) Numân gençliğini ticaretle geçirdikten sonra Imam Sa’bî (20/104)’nin tavsiye ve desteğiyle öğrenimine devam etti. Arapça, edebiyat, sarf ve nahiv, şiir öğrendi. Yetiştiği Kûfe şehri ve bütün Irak bölgesi müslim-gayrimüslim birçok düşüncenin, itikâdi fırkaların bulunduğu, itikadla ilgili atesli tartismalarin yapildigi rey ehlinin yerlestigi bir sehirdi. Dindar bir ailede yetişen Ebû Hanife’nin de bu itikâdi tartışmalara zaman zaman katıldığı kuvvetle muhtemeldir. Ebû Hanife, Sa’bî’nin kendisini ilme tesvikini söyle anlatmaktadır: “Günün birinde Sa’bî’nin yanından geçiyordum. Beni çağırdı ve bana, ‘Nereye devam ediyorsun?’ dedi. Ben de, ‘Çarsi pazara’ dedim. O, ‘Maksadım o değil, ulemâdan kimin dersine devam ediyorsun?’ dedi. Ben, ‘Hiçbirinin’ diye cevap verince Sa’bî, ‘Ilmi ve ulemâ ile görüşmeyi sakin ihmal etme. Ben senin uyanık ve aktif bir genç olduğunu görüyorum’ dedi. Onun bu sözü benim içimde iyi bir etki yapti. Ticareti bıraktım, ilim yolunu tuttum. Allah’in inâyetiyle Sa’bî’nin sözünün bana çok faydası oldu.” Kendisinin de belirttiği gibi Sa’bî’nin bu tavsiyesi onun için bir dönüm noktası olmuştur. Bundan böyle ticaret isini ortagi Hafs b. Abdurrahman’a devredecek, ara-sıra dükkânına ugrayacak, asil isi ilim meclislerine devam etmek olacaktir. O zaman Numan henüz yirmi iki yaşındadır (Muhammed Ebû Zehra, Ebû Hanife, Çev.: Osman Keskioglu. Istanbul 1970. 43).
Ebû Hanife’nin yasadığı yer ve çağda itikâdi fırkalar çoğalmış, bir sürü sapık fırkalar ortaya çikmis, Emevi hükümdarlarinin Ehl-i Beyt’e zulmü devam etmiştir. Mantığı çok kuvvetli olan Numân b. Sâbit hiçbir firkaya bağlanmadan ilim tahsilini ilerletti ve kelâm ilmine yöneldi. Tartismak (cedel) için sik sik Basra’ya gitti, ancak kelâm ve cedel’in din dışı olduğunu görerek fıkh’a yöneldi. “Arkadasini tekfir etmek isteyen ondan önce küfre düşer” diyordu (Hatib el-Bagdâdî, Târihu Bagdâd, XIII, 333). Kendisi bunu söyle anlatır: “Sahâbi ve tâbiin, bize gelen konuları bizden iyi anladılar. Aralarinda sert münâkasa ve mücâdele olmadı ve onlar fıkıh meclisleri ile halkı fıkha teşvik ettiler; fetvâ verdiler, birbirinden fetvâ sordular. Bunu anlayınca ben de münakâsa, cedel ve kelâmı bıraktım; selefin yoluna döndüm. Kelâmcıların selefin yolunda olmadığını; cedelcilerin kalpleri kati, ruhları kaba, nasslara muhâlefetten çekinmeyen, verâ ve takvâdan uzak kimseler olduklarını gördüm” (Ibnü’l Bezzâzi, Menâkîbu Ebî Hanife, I, 111).
Numân, babasiyla onaltı yaşında hacca gittiğinde ortada tâbiînden Atâ b. Ebî Rebâh, Abdullah Ibn Ömer ile tanışarak onlardan hadis dinledigi, rivâyet edilir (Abnü’l Esir, Üsdü’l-Gâbe, III, 133). Kendisi, tâbiînden sayılır ve etbau ‘t-tâbiînin büyüklerindendir. Onun, gençliğinde çağının bütün düşünce akımlarını izlediği, ihtilâfları çok iyi tesbit ettiği zikredilmektedir (Sa’râni, Tabakatü’l-Kübrâ, I, 52-53). Fıkıhta karar kılıp selefin yolunu izlemeye başladıktan sonra geleneğe uyarak kendisine bir üstad âlim seçti. Onsekiz yıl Irak’in büyük fakihi Hammâd b. Ebî Süleyman (ö.120/737)’in derslerine devam etti. Onun vekîli oldu ve on yıllık öğrencilikten sonra kendi kürsüsünü açmak istediyse de, altmış kadar fetvasının kırkının Hammâd tarafından tasvib edildiği ve yirmisinin düzeltildigini görünce bundan vazgeçerek onun ölümüne kadar vekâletinde bulundu. Özellikle o sırada varolan su dört fıkhı öğrendi: Istinbat, Hz. Ömer fıkhi, Abdullah b. Mes’ud fıkhi, Abdullah b. Abbâs fikhi. Birincisi ser’i hakikatleri araştırıp ortaya koymaya, ikincisi maslahata, üçüncüsü tahrice, dördüncüsü Kur’ân ilmine dayanan okuldu (Muhammed Ebû Zehra, Islâm’da Fikhi Mezhepler Târihi, Çev: Abdulkadir Sener, II, i32).
Hocası Hammâd b. Ebî Süleyman, Ibrahim en-Nehaî ve Sa’bî gibi iki büyük âlimden fıkıh okudu. Abdullah b. Mes’ud ve Hz. Ali’nin fıkhına sahip Kadi Sureyh, Alkame b. Kays, Mesruk b. el-Ecda’in fıkhından faydalandi. Ebû Hanife’nin fıkhında daha ziyâde Ibrahim en-Nehaî okulunun tesiri görülür. Dehlevî, “Hanefi fikhinin kaynagi, Ibrahim Nehaî’nin kavilleridir” der (Sah Veliyullah Dehlevî, Huccetullah’il Bâliga, i, 146). Ayrıca Ebû Hanife, “istihsan” kullanmada tartışılmaz bir ilim elde etmiştir. Onun tâcir olarak halkin günlük hayatıyla iç içe olusu ve sik sik ilim merkezlerine seyahat edip birçok âlim ile düşünce alışverişinde bulunması, bu alanda saygınlığına sebep olmuştur. Hac seyahatlerinde tâbiîn âlimlerinin ileri gelenleriyle görüsmüs, ilmî sohbetlerde bulunmuş, onlardan hadis dinlemiştir. Atâ b. Ebî Rebâh, Atiyye el-Avfi, Abdurrahman b. Hürmüz el-A’rec, Ikrime, Nâfi’, Katâde bunlardan bazilaridir (Zehebî, Menâkibu’l-Imâm Ebi Hanife ve Sahiheyni Ebi Yûsuf ve Muhammed b. el-Hasen, Misir). Kendisi söyle der: “Hz. Ömer’in fıkhını, Hz. Ali’nin fıkhını, Abdullah b. Mes’ud’un ve Abdullah Ibn Abbâs’ın fıkhını onların ashâbından aldım” (M. Ebû Zehra, Ebû Hanife, 44).
Ebû Hanife ilimle uğraşırken ticareti de bütünüyle bırakmadı. Bu, onun helâl rızık kazanmasını sağladığı gibi, ticarî kazancını ve talebelerinin ihtiyaçlarının karşılanmasını, bağımsız bir ilim meclisi kurmasını da sağladı. Ebû Yûsuf’un parasının bittiğini söylemesine ihtiyaç bırakmadan o Ebû Yusuf’u murâkabe eder, yardimda bulunurdu. Gücü yetmeyen talebelerinin de evlenmesini sağlardı (Zehebî, a.g.e, 39). Birçokları ticarette Ebû Hanife’yi Ebû Bekir’e benzetirdi; çünkü o bir mali satın alırken, sattığı zamanki gibi emânet kâidesine uyar, kötü mali üste, iyisini alta koyardı, muhtaç satıcıyı sömürmezdi. Bir defasında bir kadın, satmak üzere ona bir ipek elbise getirdi. O, fiyatını sordu. Kadin yüz dirhem istedi. Ebû Hanife, değerinin yüz dirhemden fazla ettigini söyledi. Kadın yüzer yüzer artırarak dört yüze çıktığında Ebû Hanife, daha fazla edecegini söyleyince kadin, “Benimle eğleniyor musun?” demisti. Ebû Hanife de, “Ne münasebet, bir adam getirin de fiyat takdir ettirelim” dedi. Adam çagrildi ve fiyati takdir etti: Ebu Hanife o mali beş yüz dirheme satın aldı. Bu olay o zamandan beri halk arasında günümüze kadar anlatılarak, ticarette dürüstlüğe dâir bir darb-i mesel haline gelmiştir.
Ebû Hanife vakar sahibi bir insandı. Tefekkürü çok, konuşması az, Allah’ın hudûdunu olabildiğince gözeten, dünya ehlinden uzak duran, faydasız ve bos sözlerden hoşlanmayan, sorulara az ve öz cevap veren çok zeki bir müctehiddi. Fıkhı sistematik hale getirip bütün dünyevî meselelerin leh ve aleyhteki biçimlerini ortaya koyarak ve sağlam bir akîde esasi çıkararak doktrinini meydana getirmiştir. Ebû Hanife’nin binlerce talebesi olmuş, bunların kırk kadarı müctehid mertebesine ulaşmıştır (el-Kerderî, Menâkibu’l-Imâm Ebû Hanife, II, 2i8). Müctehid öğrencilerinden en meşhurları Ebû Yusuf (i58), Muhammed b. Hasan es-Seybânî (i89) Dâvûd et-Tâ; (i65), Esed b. Amr (i90), Hasan b. Ziyâd (204), Kasim b. Maan (i75), Ali b. Mushir (i68), Hibban b. Ali (i7i)’dir. Ebû Hanife’nin fıkıh okulu, talebelerine verdiği dersler ile ondan fetvâ istemeye gelen halk için verdiği fetvâlardan meydana gelmiştir. Ders verme usûlü eski filozofların diyalektik akademi derslerini andırmaktadır. Bir mesele ortaya atılır; bu, talebeleri tarafından tartışılır ve herkes görüsünü söyler; en son olarak İmam, delil ve istinbat ile bir karara ulaşılmasını sağlar ve kararı delillerden ayırarak veciz cümleler halinde yazdırırdı. Bu sözleri en yakin müctehid talebeleri tarafından sonradan mezhebin fıkıh kaideleri haline getirilirdi. Onun ilim meclisi bir istişâre, bir diyalog merkezi, bir hür düşünce okulu idi. Ebû Hanife’nin halkın sevgi ve saygısını kazanmasında; fetvâlarının her yerde hakli olarak tutulmasında; ilmi, ihtilaflardan arındırıp halka selefin yaptığı gibi bilgi aktarması, fitnelere bulaşmaması ve takvası etkili olmuştur. Onun talebelerine verdiği öğütlerde, ilimde hür düşünce ve araştırmanın yollarının tutulması, câhil ve mutaassıplardan uzak durulması gibi önemli kayıtlar vardır: “Halka yaklaş, fâiklardan uzaklaş. İnsanlığında kusur etme, kimseyi küçük görme. Bir meselede görüsünü sorana bilinen görüsü tekrarla ve sonra o meselede su veya bu şekilde başka görüşler de bulunduğunu zikret. Halka yumuşak davran, bıkkınlık gösterme, onlardan biriymişsin gibi davran.” Ebû Hanife kimseye “benim görüşüm en doğrudur” demedi; hattâ, kendisinin de bir görüsü olduğunu ama daha iyi bir görüş getirene uyacağını söylerdi. Yine o, talebelerine kendisinden her işittiğini yazmamalarını, çünkü yarin görüsünü değiştirebileceğini ifade ederdi. Demek ki, hiç bir zaman kendisi mezhebî taassub içinde olmamıştır. Aktif bir sekilde olmasa da döneminin siyasî hareketlerine katildi. Hayatinin bir bölümü Emevilerin, bir bölümü Abbâsilerin hâkimiyetinde geçti. Her iki dönemde de siyâsal iktidara karsıydı. Onun siyâsetini ehl-i beyt taraftarlığı belirliyordu. Ehl-i beyt’e büyük muhabbeti vardi. Abbâsîler iktidara geldiklerinde ehl-i beyt’i gözeteceklerini söylemişlerdi. Ancak onların iktidara geldikten bir süre sonra ehl-i beyt’e zulmetmeye devam ettiklerini görünce, onlara da karsı çıktı. Derslerinde fırsat buldukça iktidarı tenkid etti. Her iki siyasal iktidar devrinde de kendisinden şüphelenilmiş, onu kendi taraflarına çekmek, halk nezdindeki itibarından yararlanmak için kendisine kadılık görevini teklif etmişlerse de o, her iki dönemde de teklifleri reddetmiş ve bu sebepten dolayı işkenceye uğramış, hapsedilmiştir (Ibnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, V, 559). İmam, takvâsı, ferâseti, ilmî dürüstlüğü ve görüslerini iktidara karsi kullanmasi ile halkin büyük sevgisini kazandi. Abbâsi yönetimi ile hiçbir zaman uyusmadi, uzlasmadi. Ticaretten kazandığı helâl rizikla ilmini destekledi. Hattâ o, Zeyd b. Ali’nin imamlığına zimnen bey’at etmişti. Hz. Ali’nin torunları, kendisi gibi birer birer isyan edip sehid edilirken Imam Zeyd için Ebû Hanife söyle diyordu: “Zeyd’in bu çikisi -Hisâm b. Abdülmelik’e isyani- Rasûlullah’in Bedir günündeki çıkısına benziyor. ” Ebû Hanîfe’nin ehl-i beyt imamlari ile olan birlikteliği, Emevi ve Abbâsi yönetimlerine karsı tavri dikkat çekici bir tavirdir. i45 yilinda Hz. Ali (r.a.)’in torunlarindan Muhammed en-Nefsü’z Zekiye ile kardesi Ibrahim’in Abbâsilere isyan etmeleri ve sehîd olmalari karsisinda Ebû Hanife Irak’ta, Imam Mâlik Medine’de açıkça iktidarı telkin etmişler, bu yüzden ikisi de kirbaçlatilmis, iskence görmüs ve hapsedilmislerdir. Ebû Hanife alenen halki ehl-i beyt’e yardıma çağırdığı için hapsedildi ve her gün kırbaçlatıldı. Bunun sonucunda yetmis yasinda şehid oldu. Zehirletildiği de rivâyet edilir (en-Nemeri, el-Intika, 170). Bagdat’ta, Hayruzan mezarlığına defnedildi, cenazesinde binlerce insan hazır bulundu.Şahadetinden sonra ders halkasını Ebû Yusuf sürdürdü. Vefâtından sonra fetvâları yazılıp, doktrini sistemleştirildi. Hanefilik kanun ve asıllarıyla İslâm dünyasının dört bucağına yayılmıştır. Mezhebi sistematik hale getiren, Imam Muhammed es-Seybânî’dir. el-Asl, el-Câmi’ü’s Sagir, el-Câmi’ü’l-Kebîr, ez-Ziyâdât, es-Siyerü’l-Kebû’i yazan odur. Bu kitaplar güvenilir rivâyetler olarak zikredilerek “Zâhirü’r Rivâye” veya “Mesâilü’l-Usûl” adıyla mezhebin ana kaynakları sayılmıştır (Bk. Hanefi mezhebi). Talebelerinin toparladigi “el-Fikhu’l Ekber”, kesin olarak Imam Âzam’a aittir ve ehli sünnet akidesinin temel kitabidir (Imam Fahrü’l Islâm Pezdevî, Usûlü’l-Fikh, I, 8; Ibnü’n-Nedîm, Kitâbü’l-Fihrist, I, 204). Ayrica el-Fikhü’l Ebsât, Kitâbü’l Alim ve’l Müteallim, Kitâbü’r Risâle, el- Vasiyye, el-Kasîdetü’n Numâniye, Marifetü’l-Mezâhib, Müsnedü’l-Imam Ebî Hanife adli eserler de imamdan rivâyet edilmiştir. Bunların yanisira kaynak ve araştırmalarda nüshaları bulunamayan başka eserlerden de söz edilmiştir.
Ebû Hanîfe önceleri Kelâm ilmiyle uğraşmış ve birtakım tartışmalara katılmış olmasına rağmen cedelcilerin iddialı üslûbundan uzak kalmıştır. Ictihadlarını değerlendirirken kendisi söyle demiştir: “Bu bizim reyimizle vardığımız bir sonuçtur. Kimseyi reyimize zorlamaz, kimseye ‘bunu kabul etmeniz gerekir’ demeyiz. Bizim gücümüz buna yetiyor, bize göre en iyisi budur. Bundan daha iyisini bulan olursa buyursun getirsin onu kabul ederiz” (Zehebî, a.g.e., 2i). Kendisine tâbi olacak kimselere de su tavsiye ve ikazda bulunmuştur: “Nereden söylediğimizi (verdiğimiz hükmün delil ve kaynağını) tetkik edip bilmeden bizim reyimizle fetvâ vermek hiçbir kimse için helâl olmaz.” O, bir tek kişi ya da mezhebin İslâm’ı kuşatmasının mümkün olmadığını biliyordu. Ne Ebû Hanife ne başka bir İmam, kendi ictihadi hakkında böyle bir iddiada bulunmuştur. Onlar hep sahih sünnetin asil olduğunu, sahih sünnet ile sözleri çatıştığı takdirde sahih sünnet ile amel edilmesi gerektiğini öğrenci ve izleyicilerine özenle tavsiye ve ikaz etmişlerdir.
Mezhepleri günümüze kâdar varlığını sürdüren Ehl-i Sünnet mezheplerinden dördü arasında ilk tedvin edilen mezhep Hanefi mezhebi olmuştur. Irak’ta doğan bu mezhep hemen hemen bütün İslâm dünyasında yayıldı. Abbâsiler döneminde kadilarin çogu Hanefi idi. Selçukluların, Harzemşahlar’ın mezhebi de Hanefilik idi. Osmanlı döneminde de resmi mezhep Hanefilik olmuştur (Izmirli Ismail Hakki, Yeni Ilm-i Kelâm, Ankara 1981, 127).
Ebû Hanife yetmiş yıllık ömrünü fetvâ vermek, ders halkasında talebe yetiştirmek, ilmî seyahatlerde bulunmak ve ibadet etmekle geçiren, İslâm âleminin yetiştirdiği büyük müctehidlerden biridir. Elli bes defa hacca gittiği nakledilir (Izmirli, I. Hakki, a.g.e. 127). Bu duruma göre o her sene hac yapmıştır.
İmâm-ı Âzam usûlünü söyle açıklamıştır: “Rasûlullah (s.a.s.)’den gelen bas üstüne; sahâbeden gelenleri seçer, birini tercih ederiz; fakat toptan terketmeyiz. Bunlardan başkalarına ait olan hüküm ve ictihadlara gelince, biz de onlar gibi ilim adamlarıyız.”“Allah’ın kitabındakini alır kabul ederim. Onda bulamazsam Rasûlullah’in güvenilir, âlimlerce mâlum ve meşhur sünnetiyle amel ederim. Onda da bulamazsam ashâbından dilediğim kimsenin rey’ini alırım… Fakat is Ibrâhim, Sâ’bi, el-Hasen, Atâ… gibi zevâta gelince ben de onlar gibi ictihad ederim” (el-Mekkî, Menâkib, I, 74-78; Zehebî, Menâkib, 20-21; M. Ebû-Zehra, Târihü’l-fikh, II, i6i; A. Emin, Duha’l Islâm, II, i85 vd).İmam Muhammed de “İlim dört türdür: Allah’ın kitabında olan ile ona benzeyen, Rasûlullah (s.a.s.)’in sağlam bir senetle nakledilen sünnetinde sâbit olanlar ile ona benzeyenler, Rasûlullah’ın ashâbının icmâ’i ile sâbit hükümler ile onlara benzeyenler ve nihâyet İslâm fukahâsinin çoğu tarafından sahih ve güzel olduğu kabul edilenlerle bunlara benzeyenlerdir” (Ibn Abdilber, el-Câmi’, II, 26) demiştir.
Ebû Hanife’ye hadis konusunda bir kısım tenkidiler yapilagelmistir. Bunlar: Ebû Hanife hadiste zayıftır (Ibn Sa’d, Tabakatü’l-Kübra, VI, 368); Re’yi ile sahih hadisleri reddeder (M. Zâhidü’l-Kevserî, Te’nib, 82 vd.); Onun nezdinde sahih olan hadis sayısı onyedi veya elli civarındadır (Ibn Haldûn, Mukaddime, 388,) seklinde özetlenebilir.
Gerçekte, Ebû Hanife, hadis ilminde meşhur muhaddisler kadar mütehassis değilse de, “ictihad sûrâsi”nda bu konuda kendisine yardımcı olan hadis hâfızları vardır (M. Zâhidü’l Kevserî, a.g.e., 152). İçtihadında, bizzat üstadlarindan öğrendiği dört bin kadar hadis kullanmıştır (Mekkî, Menâkib, II, 96). Bazı hadisleri Hz. Peygamber’e ait olusunda şüphe bulunduğu, başka bir deyişle hadisin sıhhatini tespit için ileri sürdüğü şartlara uymadığı için reddetmiştir (Ibn Teymiyye, Raf’u'l-Melâm, 87 vd.). Yoksa Ebû-Hanife, degil sahih hadisleri reddetmek, mürsel ve zayif hadisleri dahi kıyasa tercih ederek tatbik eylemistir. (Ibn Hazm. el-Ihkâm. 929).
Diger taraftan, Kiyas yüzünden Ebû-Hanife’ye tenkit yöneltenler haksizlik etmiştir. Çünkü sahâbeden beri kıyas tatbik edilmiş ve diğer imamlar da az veya çok miktarda bu metodu kullanmışlardır. Ebû Hanife: i-Kiyasi kâideleştirmiş, 2- Sik kullanmış, 3- Henüz vuku bulmamış hâdiselere de tatbik etmistir. (ibn Abdilber, a.g.e., II, 148; Ibnu’l-Kayyim, Ilâmü’l-Muvakkim, 1, 77-277, M. Ebû-Zehra, Ebû-Hanife, 324; A. Emin, a.g.e., II, i87).
Yine, “Istihsan” metodu basta Sâfii olmak üzere birçok âlim tarafından ağır bir şekilde mahkum edilmiş ve bazı kimseler tarafından da yalnız Ebû Hanife’ye nispet edilmiştir. Halbuki mesele mukayeseli bir şekilde incelendiğinde istihsali reddedenlerle kabul edenlerin buna verdikleri mânânin çok farklı olduğu görülecektir.
Imam Sâfii’ye göre Istihsan; “Bir kimsenin keyfine göre bir şeyi beğenmesi, güzel bulmasıdır.” Bir kölenin bedelini bile tayin edecek olan kimse onun benzerini gözönüne alarak bu isi yapar. Eger benzerine aldırmadan bir değer biçerse, tutarsız ve haksiz bir is yapmis olur. Allah’in helâl ve harami ise bundan çok daha önemlidir. Bir kimse haber veya kiyasa istinad etmeden hüküm verirse günahkâr olur (er-Risâle, 507-508). Istihsan ile hükmeden, Allah’in emir ve nehiyleriyle bunlarin benzerlerini terk etmiş, kafasına estigi gibi davranmis olur (el-Umm, VII, 267-272).
Ibn Hazm’da Istihsan, nefsin arzuladığı, beğendiği şekilde hükmetmektir (el-Ihkâm, 42). “Bu bâtildir, çünkü delili yoktur, arzuya tâbi olmaktan ibarettir; arzu ve zevkler ise insandan insana değişir” (Ibtâlu’l-Kiyas, 5-6) demiştir.Bu imamlara göre istihsan; Kitab, sünnet, icmâ ve kıyas gibi mûteber delillerden birine degil de nefsin arzusuna dayanan bir istidlal ve hüküm verme yoludur. Halbuki her ne kadar Ebû Hanife’nin istihsani nasıl anladığına dâir sarih bir ifade nakledilmemişse de, onun benimsediği hüküm ve ictihad usûlünün, yukarida zikredilen mânâlarda bir istihsana uymadığı sâbittir. Kaldı ki onun istihsana göre verdiği hükümlere dayanarak mensuplarinin ortaya koyduğu istihsan tarifleri yukarıdakilerden tamamen ayridir (Hayreddin Karaman, Islâm Hukukunda Ictihad, s.137).
Istihsanin iki anlamı vardır:
i- İctihad ve re’yimize bırakılmış miktarların tayin ve takdirinde re’yimizi kullanmak; nafaka, tazminat bedeli, yasak ava karşılık kesilecek hayvanın takdirlerinde olduğu gibi.2- Kıyası bundan daha kuvvetli bir delil ve delâlete terketmek, Râzî bu ikincisini de ikiye ayırarak geniş izah ve misaller veriyor ki bunlardan çıkan neticeye göre istihsanin ikinci türü: Nass, icmâ, zaruret veya daha kuvvetli başka bir kıyas sebebiyle kıyası terketmekten ibaret oluyor.
Bu anlamıyla istihsan hem gayr-i mûteber bir ictihad metodu olmaktan hem de yalnız Ebû Hanife’ye mahsus bulunmaktan çikmis oluyor. Imam Sâfii, istihsan lâfzini birinci mânâda kullanmistir (el-Mekkî, Menâkib, I, 95). Imam Mâlik, “Istihsan ilmin onda dokuzudur” demis ve ictihadinda buna genis bir yer vermistir (Amidî, el-Ihkâm, 242; el-Mekkî, Menâkib, I, 95 vd.).Imam Ebû Hanife’nin ictihâdindan bazı örnekler:
1- Ebû Hanife’ye, Evzâi soruyor:-Namazda rükûa giderken ve doğrulurken niçin ellerinizi kaldırmıyorsunuz?-Çünkü Rasûlullah (s.a.s.)’den bunu yaptığına dâir sahih bir rivâyet gelmemiştir.-Haber nasıl sahih olmaz? Bana Zühri, Sâlim’den, o babasından, “Rasûlullah (s.a.s.)’in namaza başlarken, rükûa varırken ve doğrulurken ellerini kaldırdığını” haber verdi.-Bana da Hammâd, İbrâhim’den, o Alkame ve el-Esved’den, bunlar da Abdullah b. Mes’ud’dan, “Rasûlullah”n yalnız namaza başlarken ellerini kaldırdığını, bir daha da kaldırmadığını” haber verdi.-Ben sana Zührî, Sâlim, babası yoluyla Hz. Peygamber’den haber veriyorum, sen ise bana, Hammâd ve İbrâhim haber verdi diyorsun?-Hammâd b. Ebî Süleyman, Zührî’den, İbrâhim de Sâlim’den daha fakihtir. İbn Ömer’in sahâbî oluşu ayrı bir fazîlettir, ancak fıkıhta Alkame ondan geri değildir. el-Esved’in birçok meziyetleri vardır. Abdullah’a gelince; o Abdullah’tır!Bu cevap üzerine Evzâî, susmayı tercih etmiştir (Karaman, a.g.e., 138-139).Bu istinbâtinda Ebû-Hanife, hadise dayanmış, fakat üstadları olduğu için râvilerini daha yakından tanıdığı bir hadisi diğerlerine tercih etmiştir.
2- Bir kimse diğerine kâri ortak olmak üzere satması için bir elbise veya ayni şartla yapıp kiraya vermesi için bir ev teslim etmek suretiyle bir “mudârebe akdi” yapsa bu akid Ebû Hanife’ye göre fâsittir. Çünkü söz konusu akidde meçhul bir bedel karşılığında bir adam kiralanmış oluyor. İmam-i Âzam’a göre bu bir ortaklık akdi degil isticâr (kira) akdidir ve şartlarına uygun olmadigi için fâsidtir (Ebû Yusuf, Ihtilâfu Ebî Hanîfe ve Ibn Ebî Leylâ, 30; es-Serahsi, el-Mebsût, XXII, 35 vd.).Ayni akid, “müzâraa” akdine benzetilerek, Ibn Ebî Leylâ tarafından câiz görülmüştür.Bu kıyas ıçtihâdında iki müçtehid, makisûn aleyhleri farklı olduğu için iki ayrı hükme varmışlardır.
3- Keza bir kimse, diğerine mahsulün yarısı, üçte yahut dörtte biri kendisinin olmak üzere arazisini veya hurmalığını teslim etse yani müzâraa veya muamele akdi yapsa, Ebû Hanife’ye göre bu akidler bâtıldır. Çünkü arazinin sahibi adamı meçhul bir ücret karşılığında kiralamıştır. Ebû Yusuf’un rivâyetine göre Imam şöyle derdi: “Tarla veya bahçeden hiçbir şey çıkmazsa bu adam boşa çalışmış olmayacak mı?” Ebû Yusuf ve Ibn Ebî Leylâ ise sahâbe görüşlerine dayanarak ve mudârabe akdine kıyas ederek bu işlemi câiz görmüşlerdir (Ebû Yusuf, a.g.e., 4i-42).
4- Yahudi ve hristiyanlar gibi farklı din sâliki gayr-i müslimlerin birinin diğerine şâhid veya vâris olması, Ebû Hanife’ye göre câizdir; “çünkü bütün kâfirler tek bir millet gibidir”. Halbuki Ibn Ebî Leylâ, onların iki ayrı din sâliki iki ayrı millet olduklarını kabul ederek birinin diğerine şâhit ve vâris olmasını câiz görmemiştir (Ebû Yusuf, a.g.e., 73).
Imam-ı Azam’ın fıkıh tedvinindeki öncülüğü
Islâm ilimlerinde fıkhın konularının düzenli olarak belirlenmesiyle bunların kitap, bâb, fasıllara ayrılarak yazılması Islâm hukukunda çok önemli bir dönüm noktasıdır. Imam Muhammed es-Seybânî’nin telifiyle ortaya çıkan bu düzenli metinler (asl), vahyî hükümlerle dinî-dünyevî hayati ince ayrıntılarıyla içine alan beşyüzbin meseleyi hükme bağlamıştır. Bunlar yazılı küllî fıkıh kâideleri olarak Islâm kültür ve hukukunun vazgeçilmez kaynakları olmuş, yüzyıllarca şerhleri yapılmıştır. Çağdaşlarının Ebû Hanife’yi aşırı rey taraftarlığı ıle suçlamaları bile daha sonraları onun görüşlerinin başka kavramlar adı altında kabulünü engellememiştir. Ebû Hanife’nin bir diğer özelliği, kendisinden öncekilerin nakillerinin yarısını bütün meseleleri yeni baştan edille-i ser’iyye kaynaklarından çıkarmasıdır. Islâm’ın esaslarına uymayan “haber-i vâhid”leri reddeder. Ashabın görüşünü birçok müsnedden tercih eder. Tâbiinin görüşünü almak yerine kendi reyini koydu, çünkü o da tâbiîndendi. Ebû Hanife, hilâfet i32 yılında Abbâsilere geçinceye kadar Irak’tan Hicâz’a gitti; orada Mâlik b. Enes (i79) ve Sufyân b. Uyeyne gibi ileri gelen imamlarla görüştü; hacca gelen çeşitli merkezlerin âlimleriyle irtibat kurdu, i36 yılında Abbâsi yöneticisi Ebû Câfer el-Mansur’un basa geçmesiyle Kûfe’ye döndü. Ama onu da tasvip etmedi; ehl-i beyt lehine fetvâ verdi (M. Zemahserî, el-Kessâf, ii, 232). Çağdası Imam Câfer el-Sâdık ile mütâbakatı vardır. Iki yıl onun meclisinde bulunmuş ve, “bu ikiyıl olmasa Numân helâk olurdu” demiştir. Hicrî i50 yılında vefât ettiğinde yakınlarına, “Sultanın gasbettiği hiçbir yere gömülmemesini” vasiyet etmiştir.
Imâm-ı Azam bazı rivâyetlere göre işkence edilirken, zehirlenerek şehid edilmiştir. Dâvûd b. el-Vâsitî’nin nakline göre her gün hapiste ona başkadı olması teklifi yapılır, o her defasında reddeder, böylece sonunda yemeğine zehir katılarak şehid edilir. Ibn el-Bezzâzi de Ebû Hanife’nin hapisten çıkıp evine döndüğünü, ancak devletin onu halkla temastan engellediğini ve evinde gözetim altında tutulduğunu zikreder (el-Bezzâzi, Menâkibu’l-Imâmı’l-A’zam, II, i5). Ebû Hanife’nin cenaze namazında ellibin kişi bulunmuş, hattâ sultan Ebû Mansur’un da namaza katıldığı söylenmiştir.
Çağdaşları içinde değişik okullara mensup Mâlik, Evzâî, Abdullah b. Mübârek, Ibn Cüreyh, Câ’fer-i Sadik, Vâsil b. Atâ vs. büyük imamlar bulunan Imâm-ı Âzam ile büyük Imam Muhammed Bâkır arasında geçen şöyle bir olay anlatılır: Muhammed Bâkır, Ebû Hanife’ye, “Dedemin yolunu ve hadislerini kıyasla değiştiren sen misin?” diye sormuş; Ebû Hanife, “Sen, sana lâyık olan bir şekilde yerine otur. Ben de bana lâyık olan şekilde yerime oturayım. Dedeniz Muhammed (s.a.s.)’e hayatında sahâbîleri nasıl saygı duyuyorlarsa aynı şekilde ben de size saygı besliyorum. Şimdi sen bana kadının mı erkeğin mi zayıf olduğunu; kadının mirasta erkeğe nisbetle hissesini; namazın mı orucun mu efdal olduğunu, idrarın mı meninin mi pis olduğunu söyler misin? ” diye sormuş. Imam Bâkır da kadının mirasta iki hissesi olduğunu; erkekten zayıf olduğunu; namazın oruçtan efdal ve idrarın meniden pis olduğunu söyledi. Ebû Hanife ona, “Kıyas yapsaydım kadın erkekten zayıftır diye ona mirastan iki hisse verir; idrar yapıldıktan sonra gusledilmesini, meni çıktıktan sonra sadece abdest alınmasını söylerdim. Kıyasla dedenizin dinini değiştirmekten Allah’a sığınırım” (Muhammed Ebû Zehra, Islâm’da Fıkhı Mezhepler Târihi, II, 66-67).
Ebû Hanife, meseleleri olmuş gibi farzederek takdîrî fıkıh hükümleri ortaya koymuş, örfü ve istihsani sık sık kullanmış, ticârî akidlerdeki içtihadlarında ilk defa ortaya hükümler çıkarmıştır. Onun en önemli özelliklerinden birisi, şahsi hak ve hürriyetleri savunmasıdır. Âkil bir insanin şahsi tasarruflarına hiç kimsenin müdâhale edemeyeceğini savunarak fıkıhta büyük bir reform yapmıştır. Âkile ve bâliğe bir kızın/kadının evlenme hususunda velâyetinin kendisine ait olduğunu savunurken babası dahi olsa, hiç kimsenin şahsi velâyet hakkına müdâhalede bulunamayacağını söylemiştir. Kezâ, bunak, sefih ve borçlunun hacredilmesini reddeder. Çoğu görüşlerinde ve bu hürriyet bahsinde o görüsünü yalnız basına cumhura karsı -hatta Ebû Yusuf da ona muhâlefet eder-durmaktadır. Ona göre velâyet, hürriyeti kısıtlar ve zedeler. Genç erkeğin nasıl hür velâyeti varsa, genç kızın da olması gerekir. Maslahat dışında bu mutlâka şarttır. Yine Ebû Hanîfe, mülkiyet ile hürriyeti birbirine bağlamış, insanin mülkündeki tasarruf hürriyetini sonuna kadar savunmuş ve mahkemenin bu hürriyete müdâhalesinin onu kayıt altına almasının karsısında yer almıştır. Insanın kendi mülkî tasarrufu eğer başkasına zarar verici olursa, o zaman bu meselede şuurlu bir dinî vicdana başvurur. Çünkü bu gibi meselelerde mahkeme müdâhalesi daha fazla düşmanlik ve çekişme, dinî duyguların zayıflamasına, hattâ fitne ve zulme yol açar. Insanın dinî duygusu zayıfladıktan sonra bunu hiçbir şey telâfi edemez, kalp katılaşır, dinden uzaklaşılır, buğzetme ve düşmanlık yaygınlaşır, tecâvüz ve çekişmeler artar, iyilikler kaybolur, kötülükler ortaya çıkar. Işte kısaca, Ebû Hanîfe yöneticilerin zorbalığına karşı kişisel özgürlükleri savunurken, aynı zamanda dinin sivil gelişim tarzını da ilk defa böyle sistemli bir fıkıhla ortaya koymuştur.Ebû Hanife’nin bir başka önemli görüşü, Dârü’l-Harb’e izinli giren bir müslümanın fâiz almasını câiz görmesidir. Çünkü ona göre orada Islâmî hükümler tatbik edilmediğinden, müslümanin düşman rızasıyla onların mallarını alması câizdir. Evzâî bu konuda karşı çıkarak, fâizin her yerde her zaman haram olduğunu söylemiş, kâfirlerin mal ve canlarının müslümanlar için haram olduğunu istihrac etmistir. Ebû Yusuf ile Imam Şâfii ve Cumhur da Ebû Hanife’nin bu görüşüne katılmazlar. Ebû Hanife’nin temel ilkesi, zarûretin yasak şeyleri mübah kılması ilkesidir. Zarûret bulununca özel ve istisnâî hallere gerek vardır. Bu bakımdan o bir çok meselede kolaylık getirmiştir. Onun Dârü’l-Islâm’ın Darü’l-Harb’e dönüşmesi için getirdiği şartlar da Cumhurun görüşünden farklıdır. O, düşman istilası ile birlikte ayrıca Dârü’l-Harb’in şirk ahkâmını uygulaması, başka bir Dârü’l-Harb’e bitişik olması, o devlette emniyet içinde olan bir müslüman veya zımmî kalmış olması halinde oranın Dârü’l-Harb olmadığını söylemektedir. Cumhur ve Ebû Yusuf ile İmam Muhammed ise, sadece orada küfür ahkâmının uygulanmasını yeterli görmüşlerdir (Bk. Dârü’l-islâm, Darü’l-Harb.).
Vakıf konusunda da Ebû Hanife, mâlikin mülkünde hiçbir kayıtla mukayyed olmadığını savunurken, mâlikin kendisinin yaptığı vakıfta ne kendisi ne mirasçıları hakkında lâzım bir vâkıf olmamakta, vakıf âriyet hükmünde olmaktadır. Yani vâkıf, âriyetin câiz olduğu kadar câizdir. Rakabesi vâkfın mülkü hükmünde kalmakla beraber geliri ve hasılatı vâkıf cihetine sarf olunur. Vâkıf, sağlığında vâkıftan dönerse kerahatle beraber bu câizdir. Ebû Hanife bu konuda, Ibn Abbâs’tan rivâyet edilen hadislere göre hüküm vermiştir. O söyle demiştir: “Nisâ sûresi nâzil olup da orada miras hükümleri bildirildikten sonra Rasûlullah’ı şöyle derken işittim: “Allah’ın ferâizinden hapis etmek yoktur. ” Yani mirasçılar mirastan mahrum edilemezler, buyurmuştur. Yine Hz. Ömer demiştir ki: “Eğer bu vâkfımı Hz. Peygamber’e anmamış olsaydım, ondan dönerdim.” Üçüncü delili, mali vâkıf ile hapsedip tasarruftan alıkoymanın fıkıh kâidelerine karşı gelmek seklindeki akli delilidir. Mülkiyet tasarruf ve hürriyete bağlıdır, hürriyeti men eden her türlü tasarruf sarih bir şer’î nass bulunmadıkça bâtıl olmaktadır. Bir şey bir kimsenin mülküne girdikten sonra onun mülkiyetinden mâliksiz olarak çıkmaz.
Şamil İslam Ansiklopedisi