Saray ressamının II. Abdülhamid anıları..

Sultan II. Abdülhamid'in saray ressamı Fausto Zonaro'nun, 84 yıl sonra yayınlanan anıları, dönemin siyasi ve sosyal olaylarına, saray yaşamına dair tarihi bilgiler veriyor.

Abdülhamid’in Hükümdarlığında Yirmi Yıl/Fausto Zonaro’nun Hatıraları ve Eserleri” adlı eserde neler yok ki! 31 Mart Vakası, o sırada Saray’da ve İstanbul’da yaşanan olaylar, Enver Paşa ve Hareket Ordusu, Padişahı portresini yapmaya nasıl ikna ettiği gibi birçok olay, ilk ‘göz’den anlatılıyor.

Kitabı okuyunca Zonaro’ya sadece bir saray ressamı olarak bakmamak gerektiğini anlıyoruz. Çünkü adeta bir İstanbul panoraması sunuyor. 1900’lü yılların başında geçen bir İstanbul masalının içindeyiz sanki. O dönemdeki sosyal, kültürel ve siyasi hayatına dair çok önemli ve hoş ayrıntılara rastlıyoruz. Mesela şık bir redingot almak için gidilecek en iyi yer Galata’daki Mayer mağazasıymış. Zewich adlı kitabevi ise sadece kitap satan sıradan bir dükkan değil, resimlerin camekanda sergilendiği ve kapış kapış satıldığı, sanatçıların uğrak yeri olan önemli bir mekanmış. Osmanlı evlerinin mimarisini bir ressamın ayrıntılara olan düşkünlüğünü kanıtlayan kelimelerinden okumak ise ayrı bir keyif.

Enver Bey, ihtilali üç gün önce Zonaro'ya söylemiş

Hareket Ordusu’nun komutanlarından Enver Paşa'nın babası Hacı Ahmet her yerde aranmaktadır. Zonaro, dostu Hacı Ahmet’i evinde saklar. 26 Nisan 1909'da Hareket Ordusu şehre girer. Ressam ve Hacı Ahmet, ertesi gün Enver Bey'e gider. Enver Bey, ressama hem poz verir hem de Sultan’ın üç gün sonra tahttan indirileceğini söyler. Zonaro, bu sırrı padişaha söyleseydSultan II. Abdülhamid'in saray ressamı Fausto Zonaro'nun, 84 yıl sonra yayınlanan anıları, dönemin siyasi ve sosyal olaylarına, saray yaşamına dair tarihi bilgiler veriyor. i acaba tarihin seyri değişir miydi? Orası da meçhul...

1924’te yazıldı, 2008’de yayımlandı

Zonaro’nun 1924’te yazdığı hatıraları, ülkesi İtalya’dan önce Türkiye’de yayınlandı. Zonaro o dönemde sadece anılarını yazmakla kalmaz, kitabın kapak resminin nasıl olacağına dair her şeyi düzenleyip baskıya hazır hale getirir. Ancak bu kitap basılmaz. Yıllarca aile arşivinde kalır, ta ki geçen haftaya kadar YKY tarafından “Abdülhamid’in Hükümdarlığında Yirmi Yıl/Fausto Zonaro’nun Hatıraları ve Eserleri” adıyla yayınlanana kadar...

Fausto Zonaro

‘Padişahım, resminizi yapamadığım için utanıyorum’

Zonaro 1896’da saray ressamı olur ama bir takım nedenlerle padişahın resmini yapması yasaktır. Bu sanatçının ağrına gider. Padişaha mektup yazar: “…Kudretli ceddiniz II. Mehmed, Venedik Cumhuriyeti diplomatları aracılığıyla Venedikli sanatçı Gentile Bellini’yi portresini yaptırmak için İstanbul’a sarayına çağırdı. Ben, bir başka Venedikli de, zaten emrinizde olarak aynı izne rıza göstermelerini Zat-ı Şahane’den acizane rica ediyorum….” Padişah, Zonaro’nun bu ricasını kabul eder. II. Meşrutiyet’in ilan edildiği günlerde, üç ayrı pozda portresini yaptırır. Üçüncü pozunda sadece birkaç dakika durur, çatık kaşlı ve çok kaygılı bir yüz ifadesi vardır.

‘Utandım kaldım ve hiddetle resmi silmeye koyuldum’

Dönemin şairlerinden Kami bey, bir gün Zonaro’yu atölyesinde ziyaret eder. Zonaro o dönemde bu tablo üzerinde çalışmaktadır. “Tabloda solda Rufai dervişleri yer alıyordu, ortaya müritlerinin üstüne basan şeyhi, sağa da şeyhin ve dervişlerin arkalarına doğru, namazda secde eden bir adamı yerleştirdim, bu buluşumdan memnundum. Ziyaretime gelen bir Türk bilgini rahatımı kaçırana dek… Fikrini söylemeye zorladığımda şöyle açıkladı: ‘Hiçbir zaman bir Müslüman, önünde biri varken namaza durmaz… En azından Gerome’un namaz kılanların önlerine pabuçlarını koyduğu Namaz’ı (tablonun adı) gibi gülünç ve tuhaf bir resim yapmak istemiyorsanız! Onlar, biz Müslümanlara, Allah’a değil, pabuçlarına namaz kıldırıyor gibi gelir. Bu o kadar gülünç bir şeydir ki, böyle bir kompozisyonu gördüğümüzde hem güleriz, hem de o sanatçının dinimizin çirkin bir karikatürünü yapmak istediğini düşünürüz.’ Utandım kaldım ve can dostum gider gitmez, az önce beni pek mutlu etmiş olan buluşumu hiddetle silmeye koyuldum.”

Padişah sergiye gidemeyince sergi Saray’a taşındı

Hücum adlı bu tablo, Padişah Abdülhamid’in Zonaro’nun Akaretler’deki (şimdi yerinde otel var) atölyesinde açtığı daimi sergisini merak etmesine neden olur. Henüz saray ressamı değildir. Saraydan gelen görevli ile Zonaro arasında şöyle bir konuşma gelişir:

- Haşmetmaapları bana bu büyük onuru vermek isterlerse…

- Ne? Ne? Bilmez misiniz ki, kendileri saraydan senede bir kez, İstanbul’a, Hırka-i Şerif’e yüz sürmeye gitmek için çıkarlar. Bu sene ayaklanmalar yüzünden gitmediler. Zat-ı alileri, Zat-ı Şahanenin bir de sergilerini gelip gezmelerini mi bekliyor?

- Peki o halde ne yapalım?

- Resimlerinizi buraya getirin ve Zat-ı Şahane gördükten sonra yine geri götürün.

Zonaro’nun eşinin çektiği Sürre Alayı fotoğrafı

‘Bu resim oğluma Galatasaray Sultanisi’nde burs kazandırdı’

Zonaro, Sürre Alayı’nın Yıldız’dan uğurlanışını görmeyi çok ister, devlete başvurur ve törene katılma izni alır. “Tören, saray sınırları içinde, Padişah hazretlerinin Medine’de Peygamberin kabrine her yıl gönderdiği armağanlarla yüklü develerin rahatça dolaşmaları için yeterli genişlikte bir alanda yapılıyordu… Resim bitince Padişah Hazretlerine sundum. Bu kez yalnızca teşekkürlerini göndermekle kalmadı, vereceği hangi armağanın hoşuma gideceğini bildirmemi istedi. … oğlum için Galatasaray Sultanisi’nde bir öğrenim bursu istedim…”

‘Padişah yoksulluğu sevmez, çıplak ayaklı resimden çocuğu çıkarınız!’

1901 yılında yapılan bu tablo, Zonaro’nun saray ressamlığına kabul edilmesini sağlar. Çünkü bu alay II. Abdülhamid tarafından kurulur ve Fatih Sultan Mehmet hayranı olan padişah alaydaki bütün atların beyaz renkte olmasını ister. Resmi gören padişah tabloya hayran kalır. Ancak tablo padişaha sunulmadan önce küçük bir teftişten geçer. Zonaro o anı şöyle anlatıyor: “…sarayın en nazik ve en cana yakın insanı, aziz dost Münir Paşa’nın huzurundayım… Bakın dedi, Padişah hazretleri yoksulluğu hiç sevmez ve yalınayak dolaşan insanların var olduğunu düşünemez. Bu oğlanı güzelce giydirmenin bir yolu yok mudur?” Zonaro, resminde böyle değişikliği kabul etmez ve resim padişaha verilir. Aradan epey bir zaman geçer.

Aynı resmi iki kez yapar

Fransız Meclis Başkanı M. Paul Deschanel, Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yıldönümünde kendisini ziyarete gelir. Padişah konuğunu sarayın içinde hazırlattığı resim galerisinde gezdirir: “Deschanel, benim Ertuğrul Süvari Alayı Köprü’de tablomun önüne geldiğinde durarak tabloyu özel bir dikkatle inceliyor. ‘Şahane bir tablo.’ diyor. Padişah hemen cevap veriyor: ‘Öyleyse sizindir.’ Ertesi gün padişah hazretlerinin Fransız Meclis Başkanına armağan ettiği tablo, Fransa Büyükelçiliği’ne gönderiliyor.” Sarayda duvarda boş kalan yeri doldurmak üzere Sultan Abdülhamid aynı tablonun yeniden yapılmasını talep ediyor, bu ikinci tablo bugün Dolmabahçe Sarayı’nda sergileniyor. Hediye edilen ilk tablonun akıbeti ise bilinmiyor. 2003 yılından Fransız parlamentosuyla yapılan yazışmalar sonucunda, bu eserin parlamento envanterinde olmadığı bildirilmiş. Tekrar Saray’a dönersek tablonun yeri M. Paul Deschanel’e hediye edildiği için boştur. Padişah, Zonaro’yu çağırır ve aynısını yapıp yapamayacağını sorar. Zonaro bir süre sonra Ertuğrul Süvari Alayı Köprü’de adlı eseri tekrar yapar. Ancak bir takım değişikliklerle… Resmin ilk halinde alayın geçişini izleyen yalın ayaklı bir çocuk ve çingeneler bu kez bu tabloda yoktur. Yerini ise gayet iyi giyinimli İstanbullar ile Zonaro ve eşi yer alır. Belli ki Münir Paşa’nın önceden yaptığı uyarı etkili olmuştur.

Bu dedem Fatih mi yoksa ben miyim?

Sultan II. Abdülhamid, Zonaro’dan Fatih Sultan Mehmed ile ilgili resimler yapmasını ister. Tabloyu yapan Zonaro, yukarıdaki resmin padişaha sunulmasını şöyle anlatıyor: “Tabloyu padişaha Arif Bey gösterir ve kısa bir süre sonra, soluk soluğa ve titreyerek dışarı çıkar:

- II. Mehmed nerede? Ne yaptınız? Padişah, II Mehmed’in resmini gördüğünde kendi resmini gördüğünü sandı.

- Sakin olunuz efendi, padişah Hazretlerine, II. Mehmed’in yüz hatlarını Venedikte Lajard Galerisi’nde, Venedikli ressam Gentile Bellini’nin yaptığı orijinal tablodan incelediğimi bildiriniz; Padişahımız Abdülhamid, II. Mehmed’e benziyorsa bunda şaşılacak bir şey yoktur. II. Mehmed kendilerinin ataları değil midir?

Zonaro, Sultan Abdülhamid’in son günlerinde Fatih’in atını denize sürürken görülen resmini yapmaktadır. Resim biter, padişah devrilmiştir. O da bu resmi V. Mehmed’e sunar. Ancak çok cüz’i bir para verilir kendisine. Bundan memnun olmayan ressam, resmi geri ister; ama ne resim kendisine iade edilir, ne de parası artırılır! (Küçük resim)

Ertuğrul Süvari Alayı Köprü’de

Bu resmi değiştirmeniz mümkün mü?

II. Abdülhamid, Ertuğrul Süvari Alayı Köprü'de resmini pek beğenir. Ancak bir sorun vardır. Resimdeki çıplak ayaklı çocuk ile çingene hoşuna gitmez. Zonaro'dan nazikçe değiştirilmesi istenir. Ama ressam bunu yapmaz. Padişah, çok beğendiği resmi alır ve sarayın duvarına asar. Bir süre sonra İstanbul'a gelen Fransız meclis başkanı resmi beğenir, padişah da ona bunu hediye eder. Sonra yeniden Zonaro'nun aynı resmi yapmasını ister. Zonaro'nun ikinci kez yaptığı resimde yalın ayaklı bir çocuk ve çingenelerin yerini gayet iyi giyimli İstanbullular alır.